Wariant 1

Bogurodzica, Dziewica,

Bogiem sławiena Maryja!

U Twego Syna, Gospodzina,

Matko zwolena(1), Maryja,

Ziści(2) nam, spuści(3) nam!

Kyrie eleison.

Twego dzieła(4) Krzciciela, Bożyce(5),

Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze!

Słysz modlitwę, jąż nosimy.

A dać raczy, Jegoż prosimy:

A na świecie zbożny pobyt,

Po żywocie rajski przebyt!

Kyrie eleison. ^[1], ^[2], ^[3], ^[4], ^[6]

Objaśnienia

(1) – zwolena – wybrana, będąca we czci

(2) – ziści – pozyskaj

(3) – spuści – ześlij

(4) – Twego dzieła – dla, ze względu na Twego

(5) – Bożycze – Synu Boga

Wariant 2

Bogu Rodzica, Dziewica,

Bogiem sławiena(1) Maryja!

U Twego Syna, Gospodzina(2),

Matko zwolena(3) Maryja,

Zyszczy(4) nam, spuści(5) nam.

Kiryjelejzon(6).

Twego dziela(7) Krzciciela, Bożycze(8),

Usłysz głosy, napełń(9) myśli(10) człowiecze.

Słysz(11) modlitwę, jąż(12) nosimy(13),

A dać raczy(14), jegoż(15) prosimy,

A na świecie zbożny(16) pobyt,

Po żywocie rajski przebyt(17).

Kiryjelejzon. ^[5], ^[7]

Objaśnienia

(1) – Bogiem sławiena – przez Boga sławiona, chwalona

(2) – Gospodzina – pana, władcy

(3) – zwolena – wybrana

(4) – zyszczy – zyskaj

(5) – spuści – spuść, ześlij

(6) – Kiryjelejzon – Panie zmiłuj się. Zwrot ten pochodzi z greckich pieśni kościelnych.

(7) – Twego dziela – dla Twego

(8) – Bożycze – mały Bogu. Znaczenie tego wiersza: Dzieciątko. Jezus, ze względu na Twego Chrzciciela...

(9) – napełń – spełń

(10) – myśli – tu: zamiary, chęci

(11) – Słysz – wysłuchaj

(12) – jąż – którą

(13) – nosimy – zanosimy

(14) – raczy – racz

(15) – jegoż – czego

(16) – zbożny – pomyślny, szczęśliwy

(17) – rajski przebyt – przebywanie w raju

Wariant 3

Bogurodzica Dziewica, Bogiem sławiena Maryja,

U twego Syna Gospodzina Matko zwolena, Maryja!

Zyszczy nam, spuści nam.

Kyrieleison.

Twego dzieła Krzciciela, Bożycze,

Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.

Słysz modlitwę, jąż nosimy,

A dać raczy, jegoż prosimy:

A na świecie zbożny pobyt,

Po żywocie rajski przebyt.

Kyrieleison. ^[8], ^[10]

Wariant 4

Bogurodzico Dziewico, przez Boga wsławiona Mario! Matko przez Boga wybrana, Mario! Pozyskaj nam, spuść nam z nieba na ziemię Twego Syna! Zmiłuj się! Dla — za przyczyną — Twego Chrzciciela, Synu Boży, usłysz głosy, napełń myśli człowiecze! Wysłuchaj modlitwy, którą do Ciebie zanosimy, racz dać to, o co prosimy, a mianowicie: na świecie pobożne życie, po życiu ziemskim żywot wieczny w raju. Panie, zmiłuj się nad nami. ^[10]

Objaśnienia

Pierwszy zapis z początku XV w. – 1407 r.

Wariant 5

Bogurodzica Dziewica,

Bogiem sławiena Maryja!

U Twego Syna Gospodzina,

Matko zwolena, Maryja,

Zyszczy nam, spuści nam

Kyrie eleison.

Twego dziela krzciciela, Bożyszcze,

Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze!

Słysz modlitwę, jąż nosimy,

To dać raczy, Jegoż prosimy:

A na świecie zbożny pobyt,

Po żywocie rajski przebyt.

Kyrie eleison. ^[11]

Jest to najstarsza polska pieśń religijna, a zarazem najstarsza pieśń bojowa polskiego rycerstwa. Pochodzi prawdopodobnie z końca XIII w^[2]. Była oficjalnym hymnem dynastii Jagiellonów, niewykluczone, że napisanym w roku 1386 z okazji koronacji Władysława Jagiełły na króla Polski^[11]. W Śpiewniku pieśni patriotycznej pojawia się stwierdzenie, iż utwór mógł powstać już w XII w^[7]. Kunsztowna i oryginalna melodia tego utworu jest dziełem wybitnego kompozytora, niestety nieznanego choćby z imienia. Zdaniem historyków stanowi on także twórcę tekstu, ściśle zespolonego z melodią^[2]. Fragmenty tekstu pieśni wywodzą się z liturgii bizantyjskiej^[4], tekst muzyczny oparty jest na archaicznej intonacji gregoriańskiej i ludowej^[3] (Hieronim Feicht zwrócił uwagę na zbieżność melodyczną „Bogurodzicy” z pieśnią truwera Jehana de Braine Par dessor l”ombre d’un bois, co ma szczególne znaczenie dla interpretacji naszej pieśni jako utworu rycerskiego^[9]).

W miarę rosnącej popularności pieśni tekst Bogurodzicy rozrastał się – liczba zwrotek w XV w. dochodziła do 27. W tym samym stuleciu „Bogurodzica” była już powszechnie znanym dziełem wśród polskiego rycerstwa. Stąd też Jan Długosz w Kronikach Sławnego Królestwa Polskiego nazywa ją ,,patrium carmen”, czyli pieśnią ojczystą^[2]. Z tego właśnie okresu z pierwszych lat XV stulecia (1407 r.) pochodzi najstarszy zapis melodyczno-tekstowy tej dostojnej pieśni (por. 4 wersja tekstu) . Została zapisana w rękopisie przechowywanym w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, zawierającym średniowieczne kazania łacińskie na niedziele i święta^[3]. „Bogurodzica” śpiewana była przez wojska polskie przed bitwami z Krzyżakami: pod Grunwaldem (1410 r.) i pod Dąbkami koło Nakła nad Notecią (1431 r.), przed bitwą z księciem litewskim Świdrygiełłą pod Wiłkomierzem (1435 r.), a także podczas koronacji królów i przy wydawaniu ważniejszych dekretów państwowych. Można ją więc określić jako ówczesny hymn narodowy. Ten skarb polskiej kultury jest hymnem ciągle żywym, rozbrzmiewa w kościołach i na koncertach dając świadectwo ciągłości naszej duchowej tradycji^[2].

Znaczenie hymnu narodowego utraciła jednakże w drugiej połowie XVI w^[4].

Bogurodzica zdobi jako hymn państwowy Kodeks Jana Łaskiego z roku 1506^[11].

Przytoczone tu dwie pierwsze zwrotki stanowią starożytny zrąb pieśni, do której później (w w. XV i XVI) dodano dalsze; zwrotek tych, nie licząc odmian, jest 14.

O pieśni tej pisze prof. Łoś: Od niepamiętnych czasów śpiewa ją chórem duchowieństwo u grobu św. Wojciecha w Gnieźnie, w stolicy prymasów polskich i przez to samo już nabiera ona niezwykłego znaczenia, bo ten śpiew, uprawiany za czasów dawnej Rzeczypospolitej Polskiej, przetrwał jej upadek i rozlegał się pod sklepieniami katedry gnieźnieńskiej w czasach najgorszego ucisku niemieckiego tak samo, jak za królów polskich, a i dziś, po wskrzeszeniu Polski, trwa niezmiennie dalej. „Bogurodzica” stała się przez to jakby symbolem żywotności i wieczności Polski.

Starodawna ta i szanowana pieśń szczególnie silnymi więzami jest związana z dziejami wojska polskiego, bo oto istnieje tradycja, iż przynajmniej od bitwy pod Grunwaldem rycerstwo polskie idąc do boju pieśń tę śpiewało, oddając przez to siebie i losy Polski pod obronę Bożej Rodzicielki; pieśń więc wtedy spełniała to zadanie, które dziś spełnia melodia hymnu narodowego.... Dlatego też w szeregach strzeleckich „Bogurodzica” powinna być otoczona szczególną czcią, jako wyraz łączności naszej z tradycjami najstarszych żołnierzy Rzeczypospolitej^[5].