Powstanie Styczniowe rozpoczęło się 22 I 1863. Jego wybuch poprzedziło kilka lat nadziei polskiego społeczeństwa związanych z wstąpieniem na tron nowego cara Aleksandra II i zapowiedzią reform stosunków politycznych i społecznych w Królestwie Polskim. Władze ogłosiły amnestię dla więźniów politycznych, złagodniała cenzura, zezwolono na tworzenie polskich organizacji. Rosły aspiracje niepodległościowe, zwłaszcza wśród młodzieży. Urządzano patriotyczne manifestacje, związane z historycznymi rocznicami, a władze carskie poszły na pewne ustępstwa, m.in. zapowiedziano wprowadzenie samorządu i przywrócenie autonomicznego szkolnictwa. To jednak było zbyt mało. W społeczeństwie nasilał się bierny opór. Ogłoszono „żałobę narodową”, bojkotowano rozporządzenia władz, w kościołach urządzano nabożeństwa patriotyczne. Bardziej radykalni działacze, związani z tzw. obozem czerwonych stworzyli tajne państwo podziemne, czyli konspiracyjną struktura władz powstańczych. Wobec zagrożenia „branką”, czyli poborem do wojska młodych działaczy niepodległościowych, 22 I 1863 Komitet Centralny Narodowy przekształcił się w Tymczasowy Rząd Narodowy i ogłosił manifest oraz dekrety uwłaszczeniowe. Plan powstańczy zakładał opanowanie części Królestwa Polskiego, m.in. Płocka, gdzie miał się ujawnić Tymczasowy Rząd.

Powstanie pod względem wojskowym nie było dobrze przygotowane, brakowało wyszkolonych żołnierzy i oficerów oraz broni. Dekret uwłaszczeniowy miał zachęcić chłopów do powstania i pozwolić na nadanie mu charakteru zrywu niepodległościowego. Spiskowcy marzyli, aby sprawa niepodległości była ważna dla każdego. Tak się jednak nie stało w wewnętrznie podzielonym społeczeństwie. Działania wojskowe początkowo toczone na terenie Królestwa, później objęły również Litwę oraz Wołyń i miały charakter walk partyzanckich. Wśród powstańców główną rolę odgrywała drobna szlachta i inteligencja oraz rzemieślnicy i niżsi urzędnicy. Pojawiła się również grupa ochotników z innych krajów: Rosjan, Francuzów, Włochów. Ich udział świadczył o popularności polskiej sprawy niepodległościowej w Europie. Ogółem w powstaniu styczniowym stoczono ponad 1200 bitew i potyczek, największe: pod Małogoszczem, Skałą, Grochowiskami, Opatowem, Żyrzynem. Najbardziej znanymi dowódcami byli m.in. Marian Langiewicz, Józef Hauke-Bosak, Dionizy Czachowski, Michał Heidenreich-Kruk, Edmund Taczanowski. Ostatnim dyktatorem w powstaniu był Romuald Traugutt. W początkowym okresie dowodził oddziałem powstańczym na Polesiu. W sierpniu 1863 przebywał na zachodzie Europy, szukając wsparcia dla walki niepodległościowej Polaków. 17 X 1863 objął dyktaturę. Zamierzał zreorganizować oddziały powstańcze, przekształcając je w regularne wojsko oraz odbudować władze powstańcze. W jednak w kwietniu 1864 został aresztowany, a cztery miesiące później stracony.

Klęska Powstania Styczniowego ściągnęła niespotykaną wcześniej falę represji wobec uczestników walk i istniejących jeszcze instytucji polskich. Setki osób stracono, kilkadziesiąt tysięcy zesłano na Syberię i w głąb Rosji, majątki konfiskowano. Królestwu Polskiemu stopniowo odebrano resztki autonomii, rusyfikowano szkolnictwo i administrację. Szczególnie ostro potraktowano Polaków z Ziem Zabranych. Mimo klęski to największe z polskich zrywów niepodległościowych stało się kolebką patriotyzmu następnych pokoleń. Na tradycji Powstania Styczniowego kształtowali swoją postawę niepodległościowi działacze Polskiej Partii Socjalistycznej, członkowie organizacji paramilitarnych i żołnierze Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego, Błękitnej Armii Józefa Hallera i innych formacji walczących o niepodległość Polski w 1918 r. i jej wolność w latach 1919-1921. Do legendy Powstania Styczniowego nawiązywali działacze Polskiego Państwa Podziemnego w czasie II wojny światowej, a także pokolenie „Solidarności” wlatach 80. XX w.

Prof. dr hab. Piotr Franaszek Instytut Historii UJ